โกมารภจฺจชีวกกถาวณฺณนา

[157] สพฺพถา ตุณฺหีภูตภาวํ สนฺธาย ‘‘เอส นาค…เป.… วิยา’’ติ วุตฺตํฯ สุปณฺโณติ ครุโฬ, ครุโฑ วา สกฺกฏมเตนฯ ‘‘ฑ-ฬาน’มวิเสโส’’ติ หิ ตตฺถ วทนฺติฯ ยถาธิปฺปายํ น วตฺตตีติ กตฺวา ‘‘อนตฺโถ วต เม’’ติ วุตฺตํฯ อุปสนฺตสฺสาติ สพฺพถา สญฺญเมน อุปสมํ คตสฺสฯ ชีวกสฺส ตุณฺหีภาโว มม อธิปฺปายสฺส มทฺทนสทิโส, ตสฺมา ตเทว ตุณฺหีภาวํ ปุจฺฉิตฺวา กถาปเนน มม อธิปฺปาโย สมฺปาเทตพฺโพติ อยเมตฺถ รญฺโญ อธิปฺปาโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หตฺถิมฺหิ โข ปนา’’ติอาทิมาหฯ กินฺติ การณปุจฺฉายํ นิปาโตติ ทสฺเสติ ‘‘เกน การเณนา’’ติ อิมินา, เยน ตุวํ ตุณฺหี, กิํ ตํ การณนฺติ วา อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ยถาสมฺภวํ การณํ อุทฺธริตฺวา อธิปฺปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเมส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา เอเตสนฺติ เอเตสํ กุลูปโก อตฺถิ ยถา, อิเมสํ นุ โข ติณฺณํ การณานํ อญฺญตเรน การเณน ตุณฺหี ภวสีติ ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาโยฯ

กถาเปตีติ กถาเปตุกาโม โหติฯ ปญฺจปติฏฺฐิเตนาติ เอตฺถ ปญฺจหิ องฺเคหิ อภิมุขํ ฐิเตนาติ อตฺโถ, ปาทชาณุ กปฺปร หตฺถ สีสสงฺขาตานิ ปญฺจ องฺคานิ สมํ กตฺวา โอนาเมตฺวา อภิมุขํ ฐิเตน ปฐมํ วนฺทิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ยมฺปิ วทนฺติ ‘‘นวกตเรนุปาลิ ภิกฺขุนา วุฑฺฒตรสฺส ภิกฺขุโน ปาเท วนฺทนฺเตน อิเม ปญฺจ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ อุปฏฺฐาเปตฺวา ปาทา วนฺทิตพฺพา’ติอาทิกํ (ปริ. 469) วินยปาฬิมาหริตฺวา เอกํสกรณอญฺชลิปคฺคหณปาทสมฺพาหนเปมคารวุปฏฺฐาปนวเสน ปญฺจปติฏฺฐิตวนฺทนา’’ติ, ตเมตฺถานธิปฺเปตํ ทูรโต วนฺทเน ยถาวุตฺตปญฺจงฺคสฺส อปริปุณฺณตฺตาฯ วนฺทนา เจตฺถ ปณมนา อญฺชลิปคฺคหณกรปุฏสมาโยโคฯ ‘‘ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา’’ติ จ กายปณาโม วุตฺโต, ‘‘มม สตฺถุโน’’ติอาทินา ปน วจีปณาโม, ตทุภยปุเรจรานุจรวเสน มโนปณาโมติฯ กามํ สพฺพาปิ ตถาคตสฺส ปฏิปตฺติ อนญฺญสาธารณา อจฺฉริยพฺภุตรูปาว, ตถาปิ คพฺโภกฺกนฺติ อภิชาติ อภินิกฺขมน อภิสมฺโพธิ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตน (สํ. นิ. 5.1081; ปฏิ. ม. 3.30) ยมกปาฏิหาริยเทโวโรหนานิ สเทวเก โลเก อติวิย สุปากฏานิ, น สกฺกา เกนจิ ปฏิพาหิตุนฺติ ตานิเยเวตฺถ อุทฺธฏานิฯ

อิตฺถํ อิมํ ปการํ ภูโต ปตฺโตติ อิตฺถมฺภูโต, ตสฺส อาขฺยานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ, โสเยวตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถฯ อถ วา อิตฺถํ เอวํปกาโร ภูโต ชาโตติ อิตฺถมฺภูโต, ตาทิโสติ อาขฺยานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ, ตเทวตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถ, ตสฺมิํ อุปโยควจนนฺติ อตฺโถฯ อพฺภุคฺคโตติ เอตฺถ หิ อภิสทฺโท ปธานวเสน อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตโก กมฺมปฺปวจนีโย อภิภวิตฺวา อุคฺคมนกิริยาปการสฺส ทีปนโต, เตน ปโยคโต ‘‘ตํ โข ปน ภควนฺต’’นฺติ อิทํ อุปโยควจนํ สามิอตฺเถ สมานมฺปิ อปฺปธานวเสน อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถทีปนโต ‘‘อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ’’ติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺส โข ปน ภควโตติ อตฺโถ’’ติฯ นนุ จ ‘‘สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภี’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘ตํ โข ปน ภควนฺต’’นฺติ เอตฺถ อภิสทฺโท อปฺปยุตฺโต, กถเมตฺถ ตํปโยคโต อุปโยควจนํ สิยาติ? อตฺถโต ปยุตฺตตฺตาฯ อตฺถสทฺทปโยเคสุ หิ อตฺถปโยโคเยว ปธาโนติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ‘‘สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภี’’ติ เอตฺถ อภิสทฺทปโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนํ กตํ, เอวมิธาปิ ‘‘ตํ โข ปน ภควนฺตํ อภิ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อุคฺคโต’’ติ อภิสทฺทปโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนํ กตนฺติฯ ยถา หิ ‘‘สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภี’’ติ เอตฺถ ‘‘เทวทตฺโต มาตรมภิ มาตุวิสเย, มาตุยา วา สาธู’’ติ เอวํ อธิกรณตฺเถ, สามิอตฺเถ วา ภุมฺมวจนสฺส, สามิวจนสฺส วา ปสงฺเค อิตฺถมฺภูตาขฺยานโชตเกน กมฺมปฺปวจนีเยน อภิสทฺเทน ปโยคโต อุปโยควจนํ กตํ, เอวมิธาปิ สามิอตฺเถ สามิวจนปฺปสงฺเค ยถา จ ตตฺถ ‘‘เทวทตฺโต มาตุวิสเย, มาตุ สมฺพนฺธี วา สาธุตฺตปฺปการปฺปตฺโต’’ติ อยมตฺโถ วิญฺญายติ, เอวมิธาปิ ‘‘ภควโต สมฺพนฺธี กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อภิภวิตฺวา อุคฺคมนปฺปการปฺปตฺโต’’ติ อยมตฺโถ วิญฺญายติฯ ตตฺถ หิ เทวทตฺตคฺคหณํ วิย อิธ กิตฺติสทฺทคฺคหณํ, ‘‘มาตร’’นฺติ วจนํ วิย ‘‘ภควนฺต’’นฺติ วจนํ, สาธุสทฺโท วิย อุคฺคตสทฺโท เวทิตพฺโพฯ

กลฺยาโณติ ภทฺทโกฯ กลฺยาณภาโว จสฺส กลฺยาณคุณวิสยตายาติ อาห ‘‘กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต’’ติ, กลฺยาเณหิ คุเณหิ สมนฺนาคโต ตพฺพิสยตาย ยุตฺโตติ อตฺโถฯ

ตํ วิสยตา เหตฺถ สมนฺนาคโม, กลฺยาณคุณวิสยตาย ตนฺนิสฺสิโตติ อธิปฺปาโยฯ เสฏฺโฐติ ปริยายวจเนปิ เอเสว นโยฯ เสฏฺฐคุณวิสยตา เอว หิ กิตฺติสทฺทสฺส เสฏฺฐตา ‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ, ภควาติ วจนมุตฺตม’’นฺติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. 1.142; ปารา. อฏฺฐ. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา; อุทา. อฏฺฐ. 1; อิติวุ. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา; มหานิ. อฏฺฐ. 49) วิยฯ ‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา คุณานํ สํกิตฺตนโต, สทฺทนียโต จ วณฺโณเยว กิตฺติสทฺโท นามาติ อาห ‘‘กิตฺติเยวา’’ติฯ วณฺโณ เอว หิ กิตฺเตตพฺพโต กิตฺติ, สทฺทนียโต สทฺโทติ จ วุจฺจติฯ กิตฺติปริยาโย หิ สทฺทสทฺโท ยถา ‘‘อุฬารสทฺทา อิสโย, คุณวนฺโต ตปสฺสิโน’’ติฯ กิตฺติวเสน ปวตฺโต สทฺโท กิตฺติสทฺโทติ ภินฺนาธิกรณตํ ทสฺเสติ ‘‘ถุติโฆโส’’ติ อิมินาฯ กิตฺติสทฺโท เหตฺถ ถุติปริยาโย กิตฺตนมภิตฺถวนํ กิตฺตีติฯ ถุติวเสน ปวตฺโต โฆโส ถุติโฆโส, อภิตฺถวุทาหาโรติ อตฺโถฯ อภิสทฺโท อภิภวเน, อภิภวนญฺเจตฺถ อชฺโฌตฺถรณเมวาติ วุตฺตํ ‘‘อชฺโฌตฺถริตฺวา’’ติ, อนญฺญสาธารเณ คุเณ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา อภิพฺยาเปตฺวาติ อตฺโถฯ กินฺติ-สทฺโท อพฺภุคฺคโตติ โจทนาย ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทิมาหาติ อนุสนฺธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘กินฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

ปทานํ สมฺพชฺฌนํ ปทสมฺพนฺโธฯ โส ภควาติ โย โส สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ เทวานมติเทโว สกฺกานมติสกฺโก พฺรหฺมานมติพฺรหฺมา โลกนาโถ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ สเทวเก โลเก ‘‘ภควา’’ติ ปตฺถฏกิตฺติสทฺโท, โส ภควาฯ ยํ ตํ-สทฺทา หิ นิจฺจสมฺพนฺธาฯ ‘‘ภควา’’ติ จ อิทมาทิปทํ สตฺถุ นามกิตฺตนํฯ เตนาห อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ ‘‘ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กต’’นฺติอาทิ (มหานิ. 6; จูฬนิ. 2)ฯ ปรโต ปน ‘‘ภควา’’ติ ปทํ คุณกิตฺตนํฯ ยถา กมฺมฏฺฐานิเกน‘‘อรห’’นฺติอาทีสุ นวสุ ฐาเนสุ ปจฺเจกํ อิติปิสทฺทํ โยเชตฺวา พุทฺธคุณา อนุสฺสรียนฺติ, เอวมิธ พุทฺธคุณสํกิตฺตเกนาปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติปิ อรหํ…เป.… อิติปิ ภควา’’ติ อาหฯ เอวญฺหิ สติ‘‘อรห’’นฺติอาทีหิ นวหิ ปเทหิ เย สเทวเก โลเก อติวิย ปากฏา ปญฺญาตา พุทฺธคุณา, เต นานปฺปการโต วิภาวิตา โหนฺติ ‘‘อิติปี’’ติ ปททฺวเยน เตสํ นานปฺปการตาทีปนโตฯ

‘‘อิติเปตํ ภูตํ, อิติเปตํ ตจฺฉ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.6) วิย หิ อิติ-สทฺโท อิธ อาสนฺนปจฺจกฺขกรณตฺโถ, ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน จ เนสํ นานปฺปการภาโว ทีปิโต, ตานิ จ คุณสลฺลกฺขณการณานิ สทฺธาสมฺปนฺนานํ วิญฺญุชาติกานํ ปจฺจกฺขานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตานิ สํกิตฺเตนฺเตน วิญฺญุนา จิตฺตสฺส สมฺมุขีภูตาเนว กตฺวา สํกิตฺเตตพฺพานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ เอวญฺหิ นิรูเปตฺวา กิตฺเตนฺเต ยสฺส สํกิตฺเตติ, ตสฺส ภควติ อติวิย ปสาโท โหติฯ

อารกตฺตาติ กิเลเสหิ สุวิทูรตฺตาฯ อรีนนฺติ กิเลสารีนํฯ อรานนฺติ สํสารจกฺกสฺส อรานํฯ หตตฺตาติ วิทฺธํสิตตฺตาฯ ปจฺจยาทีนนฺติ จีวราทิปจฺจยานญฺเจว ปูชา วิเสสานญฺจฯ รหาภาวาติ จกฺขุรหาทีนมภาวโตฯ รโหปาปกรณาภาโว หิ ปทมนติกฺกมฺม รหาภาโวติ วุตฺตํฯ เอวมฺปิ หิ ยถาธิปฺเปตมตฺโถ ลพฺภตีติฯ ตโตติ วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. 1.123)ฯ ยถา จ วิสุทฺธิมคฺคโต, เอวํ ตํสํวณฺณนาย ปรมตฺถมญฺชูสายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.124) เนสํ วิตฺถาโร คเหตพฺโพฯ

ยสฺมา ชีวโก พหุโส สตฺถุ สนฺติเก พุทฺธคุเณ สุตฺวา ฐิโต, ทิฏฺฐสจฺจตาย จ สตฺถุสาสเน วิคตกถํกโถ, สตฺถุคุณกถเน จ เวสารชฺชปฺปตฺโต, ตสฺมา โส เอวํ วิตฺถารโต เอว อาหาติ วุตฺตํ ‘‘ชีวโก ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา สามตฺถิยตฺถมาหฯ ถาโม เทสนาญาณเมว, พลํ ปน ทสพลญาณํฯ วิสฺสตฺถนฺติ ภาวนปุํสกปทํ, อนาสงฺกนฺติ อตฺโถฯ

ปญฺจวณฺณายาติ ขุทฺทิกาทิวเสน ปญฺจปการายฯ นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ กตาธิการภาวโตฯ กมฺมนฺตรายวเสน หิสฺส รญฺโญ คุณสรีรํ ขตูปหตํ โหติฯ กสฺมา ปเนส ชีวกเมว คมนสชฺชาย อาณาเปตีติ อาห ‘‘อิมายา’’ติอาทิฯ

[158] ‘‘อุตฺตม’’นฺติ วตฺวา น เกวลํ อุตฺตมภาโวเยเวตฺถ การณํ, อถ โข อปฺปสทฺทตาปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อสฺสยานรถยานานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ หตฺถิยาเนสุ จ นิพฺพิเสวนเมว คณฺหนฺโต หตฺถินิโยปิ กปฺปาเปสิฯ ปทานุปทนฺติ ปทมนุคตํ ปทํ ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส หตฺถิยานสฺส ปเท เตสํ ปทํ กตฺวา, ปทสทฺโท เจตฺถ ปทวฬญฺเชฯ

นิพฺพุตสฺสาติ สพฺพกิเลสทรถวูปสมสฺส ฯ นิพฺพุเตเหวาติ อปฺปสทฺทตาย สทฺทสงฺโขภนวูปสเมเหวฯ

กเรณูติ หตฺถินิปริยายวจนํฯ กณติ สทฺทํ กโรตีติ หิ กเรณุ, กโรว ยสฺสา, น ทีโฆ ทนฺโตติ วา กเรณุ, ‘‘กเรณุกา’’ติปิ ปาโฐ, นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิฯ อาโรหนสชฺชนํ กุถาทีนํ พนฺธนเมวฯ โอปวยฺหนฺติ ราชานมุปวหิตุํ สมตฺถํฯ ‘‘โอปคุยฺห’’นฺติปิ ปฐนฺติ, ราชานมุปคูหิตุํ โคปิตุํ สมตฺถนฺติ อตฺโถฯ ‘‘เอวํ กิรสฺสา’’ติอาทิ ปณฺฑิตภาววิภาวนํฯ กถา วตฺตตีติ ลทฺโธกาสภาเวน ธมฺมกถา ปวตฺตติฯ ‘‘รญฺโญ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ อาสนฺนจารีภาเวน หตฺถินีสุ อิตฺถิโย นิสชฺชาปิตา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.158) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อิตฺถิโย นิสฺสาย ปุริสานํ ภยํ นาม นตฺถิ, สุขํ อิตฺถิปริวุโต คมิสฺสามี’’ติ ตตฺถ การณํ วุตฺตเมวฯ อิมินาปิ การเณน ภวิตพฺพนฺติ ปน อาจริเยน เอวํ วุตฺตํ สิยาฯ รญฺโญ ปเรสํ ทูรุปสงฺกมนภาวทสฺสนตฺถํ ตา ปุริสเวสํ คาหาเปตฺวา อาวุธหตฺถา การิตาฯ หตฺถินิกาสตานีติ เอตฺถ หตฺถินิโย เอว หตฺถินิกาฯ ‘‘ปญฺจ หตฺถินิยา สตานี’’ติปิ กตฺถจิ ปาโฐ, โส อยุตฺโตว ‘‘ปญฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหี’’ติอาทีสุ (ปารา. 1) วิย อีทิเสสุ ปจฺฉิมปทสฺส สมาสสฺเสว ทสฺสนโตฯ กสฺสจิเทวาติ สนฺนิปติเต มหาชเน ยสฺส กสฺสจิ เอว, ตทญฺเญสมฺปิ อายติํ มคฺคผลานมุปนิสฺสโยติ อาห ‘‘สา มหาชนสฺส อุปการาย ภวิสฺสตี’’ติฯ

ปฏิเวเทสีติ ญาเปสิฯ อุปจารวจนนฺติ โวหารวจนมตฺตํ เตเนว อธิปฺเปตตฺถสฺส อปริโยสานโต ฯ เตนาห ‘‘ตเทว อตฺตโน รุจิยา กโรหี’’ติฯ อิมินาเยว หิ ตทตฺถปริโยสานํฯ มญฺญสีติ ปกติยาว ชานาสิฯ ตเทวาติ คมนาคมนเมวฯ ยทิ คนฺตุกาโม, คจฺฉ, อถ น คนฺตุกาโม, มา คจฺฉ, อตฺตโน รุจิเยเวตฺถ ปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[159] ปาฏิเอกฺกาเยว สนฺธิวเสน ปจฺเจกาฯ ‘‘มหญฺจ’’นฺติ ปเท กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘มหตา’’ติฯ มหนฺตสฺส ภาโว มหญฺจํฯ

น เกวลํ นิคฺคหีตนฺตวเสเนว ปาโฐ, อถ โข อาการนฺตวเสนาปีติ อาห ‘‘มหจฺจาติปิ ปาฬี’’ติฯ ยถา ‘‘ขตฺติยา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ขตฺยา’’ติ, เอวํ ‘‘มหติยา’’ติ วตฺตพฺเพ มหตฺยาฯ ปุน จ-การํ กตฺวา มหจฺจาติ สนฺธิวเสน ปทสิทฺธิฯ ปุลฺลิงฺควเสน วตฺตพฺเพ อิตฺถิลิงฺควเสน วิปลฺลาโส ลิงฺควิปริยาโยฯ วิเสสนญฺหิ ภิยฺโย วิเสสฺยลิงฺคาทิคาหกํฯ ติโยชนสตานนฺติ ปจฺเจกํ ติโยชนสตปริมณฺฑลานํฯ ทฺวินฺนํ มหารฏฺฐานํ อิสฺสริยสิรีติ องฺคมคธรฏฺฐานมาธิปจฺจมาหฯ ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘ตสฺสา’’ติอาทินาฯ ปฏิมุกฺกเวฐนานีติ อาพนฺธสิโรเวฐนานิฯ อาสตฺตขคฺคานีติ อํเส โอลมฺพนวเสน สนฺนทฺธาสีนิฯ มณิทณฺฑโตมเรติ มณิทณฺฑงฺกุเสฯ

‘‘อปราปี’’ติอาทินา ปทสา ปริวารา วุตฺตาฯ ขุชฺชวามนกา เวสวเสน, กิราตสวรอนฺธกาทโย ชาติวเสน ตาสํ ปริจารกินิโย ทสฺสิตาฯ วิสฺสาสิกปุริสาติ วสฺสวเร สนฺธายาหฯ กุลโภคอิสฺสริยาทิวเสน มหตี มตฺตา ปมาณเมเตสนฺติ มหามตฺตา, มหานุภาวา ราชามจฺจาฯ วิชฺชาธรตรุณา วิยาติ มนฺตานุภาเวน วิชฺชามยิทฺธิสมฺปนฺนา วิชฺชาธรกุมารกา วิยฯ รฏฺฐิยปุตฺตาติ โภชปุตฺตาฯ รฏฺเฐ ปริจรนฺตีติ หิ ลุทฺทกา รฏฺฐิยา, เตสํ นานาวุธปริจยตาย ราชภฏภูตา ปุตฺตาติ อตฺโถ, อนฺตรรฏฺฐโภชกานํ วา ปุตฺตา รฏฺฐิยปุตฺตา, ขตฺติยา โภชราชาโนฯ ‘‘อนุยุตฺตา ภวนฺตุ เต’’ติอาทีสุ วิย หิ ฏีกายํ (ที. นิ. ฏี. 1.159) วุตฺโต โภชสทฺโท โภชกวาจโกติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุสฺสาเปตฺวาติ อุทฺธํ ปสาเรตฺวาฯ ชยสทฺทนฺติ ‘‘ชยตุ มหาราชา’’ติอาทิชยปฏิพทฺธํ สทฺทํฯ ธนุปนฺติปริกฺเขโปติ ธนุปนฺติปริวาโรฯ สพฺพตฺถ ตํคาหกวเสน เวทิตพฺโพฯ หตฺถิฆฏาติ หตฺถิสมูหาฯ ปหรมานาติ ผุสมานาฯ อญฺญมญฺญสงฺฆฏฺฏนาติ อวิจฺเฉทคมเนน อญฺญมญฺญสมฺพนฺธาฯ เสณิโยติ คนฺธิกเสณีทุสฺสิกเสณีอาทโย ‘‘อนปโลเกตฺวา ราชานํ วา สงฺฆํ วา คณํ วา ปูคํ วา เสณิํ วา อญฺญตฺร กปฺปา วุฏฺฐาเปยฺยา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 682) วิยฯ ‘‘อฏฺฐารส อกฺโขภิณี เสนิโย’’ติ กตฺถจิ ลิขนฺติ, โส อเนเกสุปิ โปตฺถเกสุ น ทิฏฺโฐฯ อเนกสงฺขฺยา จ เสนา เหฏฺฐา คณิตาติ อยุตฺโตเยวฯ ตทา สพฺพาวุธโต สโรว ทูรคามีติ กตฺวา สรปตนาติกฺกมปฺปมาเณน รญฺโญ ปริสํ สํวิทหติฯ กิมตฺถนฺติ อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ

สยํ ภายนฏฺเฐน จิตฺตุตฺราโส ภยํ ยถา ตถา ภายตีติ กตฺวาฯ ภายิตพฺเพ เอว วตฺถุสฺมิํ ภยโต อุปฏฺฐิเต ‘‘ภายิตพฺพมิท’’นฺติ ภายิตพฺพากาเรน ตีรณโต ญาณํ ภยํ ภยโต ตีเรตีติ กตฺวาฯ เตเนวาห วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.751) ‘‘ภยตุปฏฺฐานญาณํ ปน ภายติ, น ภายตีติ? น ภายติฯ ตญฺหิ ‘อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคตา นิรุชฺฌิสฺสนฺตี’ติ ตีรณมตฺตเมว โหตี’’ติฯ ภายนฏฺฐานฏฺเฐน อารมฺมณํ ภยํ ภายติ เอตสฺมาติ กตฺวาฯ ภายนเหตุฏฺเฐน โอตฺตปฺปํ ภยํ ปาปโต ภายติ เอเตนาติ กตฺวาฯ ภยานกนฺติ ภายนากาโรฯ เตปีติ ทีฆายุกา เทวาปิฯ ธมฺมเทสนนฺติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ปนฺนรสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ ธมฺมเทสนํฯ เยภุยฺเยนาติ ฐเปตฺวา ขีณาสวเทเว ตทญฺเญสํ วเสน พาหุลฺลโตฯ ขีณาสวตฺตา หิ เตสํ จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ น อุปฺปชฺชติฯ กามํ สีโหปมสุตฺตฏฺฐกถายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.33) จิตฺตุตฺราสภยมฺปิ ตทตฺถภาเวน วุตฺตํ, อิธ ปน ปกรณานุรูปโต ญาณภยเมว คหิตํฯ สํเวคนฺติ สโหตฺตปฺปญาณํฯ สนฺตาสนฺติ สพฺพโส อุพฺพิชฺชนํฯ ภายิตพฺพฏฺเฐน ภยเมว ภีมภาเวน เภรวนฺติ ภยเภรวํ, ภีตพฺพวตฺถุฯ เตนาห ‘‘อาคจฺฉตี’’ติ, เอตํ นรํ ตํ ภยเภรวํ อาคจฺฉติ นูนาติ อตฺโถฯ

ภีรุํ ปสํสนฺตีติ ปาปโต ภายนโต อุตฺราสนโต ภีรุํ ปสํสนฺติ ปณฺฑิตาฯ น หิ ตตฺถ สูรนฺติ ตสฺมิํ ปาปกรเณ สูรํ ปคพฺภธํสินํ น หิ ปสํสนฺติฯ เตนาห ‘‘ภยา หิ สนฺโต น กโรนฺติ ปาป’’นฺติฯ ตตฺถ ภยาติ ปาปุตฺราสโต, โอตฺตปฺปเหตูติ อตฺโถฯ

ฉมฺภิตสฺสาติ ถมฺภิตสฺส, ถ-การสฺส ฉ-การาเทโสฯ ตทตฺถมาห ‘‘สกลสรีรจลน’’นฺติ, ภยวเสน สกลกายปกมฺปนนฺติ อตฺโถฯ อุยฺโยธนํ สมฺปหาโรฯ

เอเกติ อุตฺตรวิหารวาสิโนฯ ‘‘ราชคเห’’ติอาทิ เตสมธิปฺปายวิวรณํฯ เอเกกสฺมิํ มหาทฺวาเร ทฺเว ทฺเว กตฺวา จตุสฏฺฐิ ขุทฺทกทฺวารานิฯ ‘‘ตทา’’ติอาทินา อการณภาเว เหตุํ ทสฺเสติฯ

อิทานิ สกวาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ชีวโก กิรา’’ติอาทิ อาสงฺกนาการทสฺสนํฯ อสฺสาติ อชาตสตฺตุรญฺโญฯ อุกฺกณฺฐิโตติ อนภิรโตฯ

ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุกาโม มญฺเญติ สมฺพนฺโธ ฯ ภายิตฺวาติ ภายนเหตุฯ ตสฺสาติ ชีวกสฺสฯ สมฺมสทฺโท สมานตฺโถ, สมานภาโว จ วเยนาติ อาห ‘‘วยสฺสาภิลาโป’’ติฯ วเยน สมาโน วยสฺโส ยถา ‘‘เอกราชา หริสฺสวณฺโณ’’ติ (ชา. 1.2.17)ฯ สมานสทฺทสฺส หิ สาเทสมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, เตน อภิลาโป อาลปนํ ตถา, รุฬฺหีนิทฺเทโส เอส, ‘‘มาริสา’’ติ อาลปนมิวฯ ยถา หิ มาริสาติ นิทฺทุกฺขตาภิลาโป สทุกฺเขปิ เนรยิเก วุจฺจติ ‘‘ยทา โข เต มาริส สงฺกุนา สงฺกุ หทเย สมาคจฺเฉยฺยา’’ติอาทีสุ, (ม. นิ. 1.512) เอวํ โย โกจิ สหาโย อสมานวโยปิ ‘‘สมฺมา’’ติ วุจฺจตีติ, ตสฺมา สหายาภิลาโป อิจฺเจว อตฺโถฯ กจฺจิ น วญฺเจสีติ ปาฬิยา สมฺพนฺโธฯ ‘‘น ปลมฺเภสี’’ติ วุตฺเตปิ อิธ ปริกปฺปตฺโถว สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘น วิปฺปลมฺเภยฺยาสี’’ติ, น ปโลเภยฺยาสีติ อตฺโถฯ กถาย สลฺลาโป, โส เอว นิคฺโฆโส ตถาฯ

วินสฺเสยฺยาติ จิตฺตวิฆาเตน วิหญฺเญยฺยฯ ‘‘น ตํ เทวา’’ติอาทิวจนํ สนฺธาย ‘‘ทฬฺหํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ตุริตวเสนิทมาเมฑิตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ตรมาโนวา’’ติ อิมินาฯ ‘‘อภิกฺกม มหาราชา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ สสมฺพนฺธมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มหาราช โจรพลํ นามา’’ติอาทิมาหฯ

สามญฺญผลปุจฺฉาวณฺณนา

[160] อยํ พหิทฺวารโกฏฺฐโกกาโส นาคสฺส ภูมิ นามฯ เตนาห ‘‘วิหารสฺสา’’ติอาทิฯ ภควโต เตโชติ พุทฺธานุภาโวฯ รญฺโญ สรีรํ ผริ ยถา ตํ โสณทณฺฑสฺส พฺราหฺมณสฺส ภควโต สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตสฺส อนฺโตวนสณฺฑคตสฺสฯ ‘‘อตฺตโน อปราธํ สริตฺวา มหาภยํ อุปฺปชฺชี’’ติ อิทํ เสทมุญฺจนสฺส การณทสฺสนํฯ น หิ พุทฺธานุภาวโต เสทมุญฺจนํ สมฺภวติ กายจิตฺตปสฺสทฺธิเหตุภาวโตฯ

เอเกติ อุตฺตรวิหารวาสิโนเยวฯ ตทยุตฺตเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘อิมินา’’ติอาทินาฯ อภิมาเรติ ธนุคฺคเหฯ ธนปาลนฺติ นาฬาคิริํฯ โส หิ ตทา นาคเรหิ ปูชิตธนราสิโน ลพฺภนโต ‘‘ธนปาโล’’ติ โวหรียติฯ